LAIMI PHUNPI NI
Laimi phunpi
ni cu Lairam nih Kawlmi ram le adang ram pawl he Mirangkut in Independence kan lak tti kum 1948
Februaryni 20 ah Lairam kaakip ai awh tu cio mipi tonnak nganpi
(Conference) Falam khua ah an rak tuah. Cu ni ah Chinmiphun/Laimiphun pipu chan in bawichung
nih ramuknak nawl ro in ichanh
nakphung (Aristocracy) in mipi thimmi hruaitu hna uknak democracy phung
lei ah Chinram uknakphung thlen ding ram uk bawichung pawl hna tla te in an ser
khawh. Cu Ni cu ni sung lawi ngaiti in
“Laimi phunpi Ni/(Chin National Day”) ti in min an peek I, February ni 20 ni fate Laimi phunpi
Ni tiah kumtin conglawmh ding zungkhar ni ah an rak ser ve mi Ni asi.
CND thawh keh ning a chanbia tawite:
Lairam hi pipu chan in mah le khua le khuatlang cio I-uknak kha bawichung nih roco in ichanh mi uknak in an rak tleih peng hna. Mirang holh in aristocracy uknakphung ti khawh mi asi. Mirangnih Chinmi pipu uknakphung kha aniam tuk in an rak hmuh hna ruanglong ah Chinram bawiuknakphung cu feudalism an rak ti ttheu khi asi .
Cu uknak phung in Chinram i-uk lio lingcing ah Mirang nih India ram le Kawlram an uk ciami ram hnihkarlak i-hlanh nak caah Chinram uktu bawi hna kha Chinramchung in lamsial naknawl peek ding anrak hal hna. Lairam uktu bawi Pu Con Bik te hna le bawidang nih lam sial naknawl an rakpe duh hna lo.
Cu ruangbik ah Mirang nih Chinram/Lairam an vun chimm. Laimi nih Mirang cu andir onh an doh ve hna. Mirang nih le Laimi kha fawite in an tei kho ti hna lo.
Cucaah Chin ramuktu bawi pawl kha nanmah le nan uktawn ningte in nan i uk tthan ko lai I, Mirang cu Ramukbawi hna cung in uktu an si ti hngalh nak ah ngunkhuai long nan peek lai timi bia nan hna atlak ah cun raldeih remnak kan tuah lai ti in Chinram uktubawi pawl kha bia an rak peek hna. Mirang peek mi bia cu Chin ram uktu bawi vialte an hna atla.
Cu caah Mirang le Chinram Uktu bawi pawl ralremdeihnak akhua kipn in an raktuah. Cu ral rem hnatlaknak bia cu Mirang nih Chin Hills Regulation 1896(Latlang uknak upadi 1896) tiah an ttial. Cu upadi ning in Chinram a uk lio mi bawichung nih peh te in hlan an uk tawnning te in Chinram cu Mirang kut toi ah ro ah I chanh in an uk tthan ve.
Chin ram cu Kawlmi ram, Kachinram, Shanram le adang Karenram, Kaya ram timi mi phun ram he kanramciote ah I-uknak zeimaw zat cio a ummi komh mi rambupi uknakphung(Federal) in Kawlram bupi (Union of Burma-Pyihtaung su Myanmar Naingan) ti min in I Uk cio awk Panglong ah aramcio ai awhtu uktu vialte nih Kawlmiram tel in 1947 February ni12 ni ah min an thut .Cu caah 1948 ah independence kan hung hmu tti dih hna.
Cu tik ah Independence hnu in Chinram uknakphung hi roco in bawi chung nih ichanh mi uknak phung Chinramuknak upadi 1896 kha maw kanpeh rih lai maw, mipi thimmi hruaitu nih ukmi democracy uknakphung ah maw kan thlen lai timi kong kha iceih ding arak si. Cukong ceih ding hrim ah Chinram kaa kip aiawh tu vialte Paletwa peng ramuk bawichung zong tel dih in tonnak ngan pi (Conference) kha Falamn khua 1948 February ni 20 ni ah cankarlakchung Chinram uknak atlaichungtu Chin Afairs Councuil nih an tuah.
Cu conference ahcun cunglei kanttialcang bantuk in ramuk bawitampi aa telmi zong nih ram uknak nawl bawichung nih ro in ichanh mi uknak phung hi chanhnu adon mi asi cangcaah mipi thimmi hruaitu hna nih ramuknak phung asimi democracy phung ah thlen ding an hna a tla ve. Cu caah bawichunghnatlaknak telhrim in mitam deuh hnatlaknak in Chinramcu mipi thim mi hruaitu nih uknak democracy phung ah thlen ding hnatlak nak 1948 Februaryni 20 ni ah bia an rak khiah.
Hi bawichung nih ro-in ichanh mi uknakphung in mipi thimmi hruaitu hna nih ramuknak tleih ding timi cu Bawichung pawlhnatla te asi ning tette alangh khawh ning:Ramuk bawipawl hi conference ah tampi ankaive I hi thlenak tuahding ramukbawi pawl hna tla te asi mi hi zei nih dah avun langhter rih kanti ah cun Ramukbawi vialte kha an uk mi hna zatlang mi an michia (Subjects) sin in kum ngachung maw kumhra chungmaw an hmuh ding khuachiah rawlrel le ngunkhuai caah a hlum in cozah nih pawnnak tangka anrakpeek dih hna.
Tahchunhnak ah Zahau le Hualngo khuatlang ukbawi Pu Thang Tin Lian(Pu Za Hre Lian apa) zong nih a uk mi hna zatlang michia(Subjects) sin in kumngachung maw kumhrachung maw an hmuh ding khuachiah rawlrel le ngun khuai zat he aa tluk kho ding an peekmi hna pawnnak (compensation) tangka cu Pu ThangTin Lian fapa pakhat asive mi Pu Ttial Dum nih apa ai-awh in arak chuah ti theihnak a um.Asilo ahcun asilo ning a ttialmi an hung umkho ko.
Pu Thang Tin Lian ukbawi hna chung bantuk in Tedim le Ton zaang peng hna Uk bawi Pu Pum Za Mang ai-awh zong in a roco tu nih cu pawnnaktangka cu an lak ve ti intheih a si. An uknak akau mi ukbawi veve an si caah an hmuh mi pawnnak tangka hi atlawm hrim lo ti asi.
Hipawnnaktangka ukbawi hna nih an lakmi cu roco in chanh mi uknakphung in mipithim mi hruaitu nih uknak democaracyphung lei lthlen nak kha ukbawi vialte nih kan hna atla ko ti an langh ter nak hrim cu asi.
Cu hnu ah Mipithim mihruaitu nih Chinram uknaktleih ding Falam Conference biachahnak cu an hna tlak caah Pu ThangTin Lian fapa pakhat asive mi Pu Za Hre Lian cu MP ah aa cuh I Falam mipi zatlang nih an rakthim I Chinram le Chinmikong ceih tu chin rammipi thimmi MP Chin Affairs Council 14 hnatlate in Minister of Chin Affairs Ministry ah an thim mi nih hi uknakphung thlennakruang ah Chinram bawi le zatlang michia(subjects) kar lak ah I ralnak le I entau nak hna hnawhnak zei hmanh bawichung nih siseh zatlang michia nih siseh an rak tuah lo i tluangte in an kap hnih hnatla lungtla veve in thlennak an tuah ti afiannak ngai asi fawn.
Chinram a uktu mirang Governor kha Chinram le Chinmiphun kong ruahnak petu Counsellor ah rak chiah mi Pu Vum Ko h\Hau hi Thuklai Bawifapa arak si. Mipi thim mi Chin Affairs Council thim hlan deuh ah can karlak ca dirh chung mi Chin Asffairs council ah hin Haka south can karlak MP mi anhmuh hlanah Pu Vum Ko Hau cu Hak peng Mp pakhat in arak tleih chung .
Culio ah thimhlanchung cankar lak Chin Affairs council hruaitu Chin Affairs Minister thimnak ah Bawilei ttang Pu Vum Ko Hau le zatlang lei ttang Vom Tu mawng pa hnih mee anrak icuh. Cu lio ah hin Haka peng Ukbawi vialte nih an ai aiawh in an thimmi asi ruang ah Panglong minthu mi Pu Kio Mang hi Haka ukbawi in Haka peng MP asi. Cu ruang ah 1947 Kawlrambupi uknak phunghram a ttialtuhna ak ram bupiphung hram a ttialmi ramhruaitu chungah arak itelve.
Cu lio ah bawilei ttang mi Vum Ko Hau mee peek deuh lo in zatlang chialei ttang Vom Tu Mawng tu mee ka rak peek deuh ti in achung bia Pu Kio Mang nih arak ka chimh bal. Cu pin ah, Falam conference ah mipi thimmi hruaitu nih uknak tleiding ti bia an chah hnu cun ram-ukbawi siruang in MP ka si hi sullam angei ti lo ti in Pu Kio Mang cu amahte in MP asi nakin achuak . Midikngaiasining fakawktlak hrim asi. Cuhnu ah mipithimmi hruaitu nih uknak tleih ding lei a ttangve mi tthiam Phaipha uk bawi fapa asive mi Pu Lian Tthum cu amah Pu Kio Mang zaka MP ah arak luh ning Pu Lian Tthum nih arakka chimhbal ve.
Pu Vum Ko Hau cu Pu Vomtu Maung he mipithimnak tuahhlan can karlak chung Chin minister rian ah thimnak arak icuh micu cu Mipinih thimnak tuah hlan can karlak chung Haka thlang lei MP asi nak arak tleih chung lio can a raksi ve. Pu Vomtu Mawng he minister ding mee an I cuh mi mee asungh hnu in zeihmanh hnahnawh nak biatamnak tuah ti lo,daite in in Embassodor rian nganpi ah arak I tthial in theih asi. Haka thlanglei MP ah cun Pu Sang Ning tu a hunglut tthan in theih asi. Angaite ah cun pengdangcu kantheihna lona in Haka MP tthing hna vialte hi hlanchanruahnakinkanttialhna ah cun Bawichunghrinthlak ti aaruatmi longte anrak si. Pu Ralhmung Nguntual bawichung, Pu Hrang Mang amahhrim hi TT.Faraw Cenhrang ukbawi, Pu Ro Thang Hlawnching bawi, Pu Hrang Nawl apa lei ah Zathang hrihhruai bawi, anu lei in Hripi bawihrin thlak, Pu MangTling Cinzah bawi, Paw Khuaming Tingsi bawi chung ti ban tuk in an si dih ko hna. Asina in roco in Bawichungnih ichanh mi uknakphung nakcun mipithimmi hruaitu hna nih uknakphung cu an I-thim deuh dih ko cuta!!.
Bawichung nih roco in ichanh mi uknakphung aristocracy in mipi nih thimmi hruaitu hna nih uknakphung Democracy lei athar in thlennak kong ah ram-ukbawi he ukmi zatlang michia lei he lungrual le lungtla te in an pawm tti dih mi a cung lei kan ttial bantuk in asi diam ko cang.Atu lio Chin National Day conglomh nak zungkhar ni kong ah bia ne athawh ter tthan duh mi nih a tu ah bawichung nih roco in uknak ichanh mi aristocracy phung cu hman tthan ding hi an mah bia-ne aphawk duh mi mi zeihmanh zong nih an duh kho ding uknakphung zong asi ti lo. Hnatla te cin ankhiichahmibia cio asi ruang ah hi kong biatam awk zeihmanh a umti lomi asi.Cu thilsi ninghrim cu democracy phungcu asi.
Cu Falam conference bia-khiah mi cherh chan in Chinram uk tu hna bawichung zaka ah a khua le akhuatlang tete in uktu khuabawi le an council le Khuatlang uktu Chairman le an khuatlang Council kha mipi nih thim mi uknak in Chin Special Division Act 1948 ti mi kha Kawlram bupi Parliamnent nih Chin Affairs Council hna tlaknak he upadi an ttial ttthan
Cucaah Chinram uknak tthing Chin Hills Regulation 1896 kha hmang ti lo in , Chin Special Division Act 1948 upadi kha Independence hnu Parliamentary democracy in Kawlrambupi uk liochanchung 1948 in 1962hnutlawmpal tiang hrawng cu khuatlang uknak phung cun Chinram chung ukdih arak si.Raljapukhnu ah cawiliamter mi bia pawl ceih tik ah Chin special division act cu hmanrih asi. Sualkeibia zong ah Chin SPECIALDIVISIONCHUNG NIG ZULH KHAWHMI CU ZULH ASINA IN KHUATLANG UKNAK CHAIRMAN le ancouncil kha Kawlralkapcozahnih anzlh tilo in ralkapbawinihanduh mipakha khuabawiah anriananpeeek hna.
Cu February ni 20 Chin National Day ti min in kawh ding bia a khiaktu hna cu mipi thimmi hruaitu um hlanchung Lairam uknak atlai le ahruai chung tu hna Lairam le Laimi kong a ceih khangtu Laimi Council pawl (Chin Affairis Council –Chin-ye-ya Council) an si.
Cu Chin Affairs Council mipi nih thimhlanchung ah Chin affairs council rian arak tlaichung tu hmasa bik Chin ram in Chin yeya council Chin affairs council hruaitu hmasa hna ah Pu Vomtu Mawng (Minister of Chin Affairs Ministry), Pu MangTtung Nung Parliamentary Secretary of Chin Affairs Ministry, le Pu Lian Tthum (Chairman or speaker) of Chin Affairs Council an rak si. Mipi nih thimnak an tuah hnu ah cu Chin Affairs council cu Chinram mipinih thimmi Union MP 14 an raksi.
February ni 20 ni kha “Chin Amyotha neh/ Chin National day /Laimiphunpi” ni ti in min an peek I Chinram chung ah zungkhar ni holiday ah hman khawh ding cu Kawlrambupi cozah nih hnatlakpi mi ni zong asi.
Zeicah dah February ni20thingmang ni hi Chinmipi kaakip aiawh tu mipi tonnak ngang pi conference ni ahcun an rsak tuah:. Pu Vomtu Mawng nih hin 1937 hlanhrawng hin “Chin amyotha nginguat ye Party-.Chin Unity Party” ti mi hi arak tuah thawk ni he siseh, cuhnuah Magwe ram tthen uktu Mirang Mangki attuan mi Kanpetlet ah uknak rian in khual avuntlawn lio ah Pu VomTuMawng hruainak in Mirang uknak kanduh ti lo vakir ko ti in Kanpetlet ah doh an rak au hnawh Cu tik ah Magwe Mangki pa cu Kawlkhua Saw khua ah an rak zam ter. Cu anrakzamter ni le ChinUnity Partyanrakdirhni hna tonhchunh khawh dik awk ni Feruary 20 ni Falam conference tuahdingni ah an rak khiah thingmangmi aruang cu arak si.
Hi Magwe Mangki Kanpetlet I doh an rak au hnawh nak kong hi Kawlram mipi nih an icawn dih cio suallai ti phan ah tadinca zong ah ttial lo ding le mizeihmanh nih hi kong mipi sin nan chim nan thanh lai lo timi hi Kawlramuktu Mirang cozahnih khapmi bia arak si..
Asina in UAung San nih Danuphiu khua ramkhelkong mipi sin ah bia achim lio ah hikong a phuan ti asi. Cu caah U Aung San cu tleihding asi i ramdang ah arak zam kha asi ti asi, Ramdang azamnak ah hoikom 30 hna timi “yebaw tung ceih” a va dirh I Kawlram dothlenak athawknak ti arak si. Curuang ah Kawlholh ah cun “Bamah ttaw-hlan-ye a sah Chintaung kah” tihi chim ttheu mi bia arak si in Ne Win chan Kwlcarel tangthum hrawng cauk ah ttial balmi arak um .
Falam khua mipi tonnak conference ni cu February ni 20 ah amah Pu Vomtu Mawng Chin Affairs Minister asi lio ve asi caah China Affairs Council zapi hna tlaknak in khiah mi cu arak si.
Zeicah dah February ni 20 Chin National Day ti min thing mang an peek: Kawlmiram le adangram pawlhe komh in rambupi dirh tti ding Panglong hna tlaknak in Independenvce ram vun si tik ah Chin ram cu Mirang uk chan hlan bantuk in amah ramte in aa uk mi ram asi ti lo. Miphun dangram he rambupi chungah ram kulh palkhat long in vun itel ding asi .Cu tik ah Chinmiphunnak mitam deuh le ahung cho deuh mi miphundangramkulh nun phung le holh te hna nih Chin miphun holh le nunphung kha duhsah tete in a vun chilh khawhnak lam a um ti kha cu chan lio Chinram hruai tu Pu Vomtu Mawng le aho hna nih siseh an hnu in a vun changtu hna Chinram hruaitu hna nih siseh an rak hmuh chung khawh.
Cu caah Falam ah tuah mi Conference February ni 20 cu Chinram kaa kip Chinmiphun ai-awh tu le ram uk bawi hna lung rual te iton tti mi bantuk hi Chin miphun chanbia ah hmasa bik lungrualnak hmuh ni zong as; Chin miphun khuasak tti nak kaakip ah rak hman rak zulh bal lo mi mipi thimmi hruaitu hna nih Chinram kha democracy phung in vun ukding bia khiah tti dih khawh cu Chinmi phun chanbia ah a um ballo mi a thar in a um mi democracy khuadei hmasat bik ni hrim zong asi.
Cu caah techin-fapar tiang in hi chan lio pipu hna hmun khat ah an lung aa rualmi bantuk lungrualnakpeh peng ding hngalh tthannak ni caah siseh law hi ni ruang ah Chinmi miphun vialte kan miphun ah aa khat mi kan simi lung rualnak um zung zal te seh tizong an rak ser hnawkchanmi ruahnak arak si.
Cun hini ah hin Chin miphun nunphunng thilrizeizong hmusak langhter nak tuahkhawhnaknican le Chinmi ca-holh tthanchoternak caah tuah mi ni si khawh nakle , hi lomnak ni can ah Kan miphun nunphung hla le lam zong langhter in lomhnak tuah nakcaah hi ni ah lamding sakding practice an tuah le an cawn mi nih kan miphun nunphung hman zungzal le lenh zungzal nak tha akan peetu asi lai ti hna kha an rak hmuh le anrakruahmi asi
Hini kan conglomh ding nuamhnak ni ah Chin miphun hrinthlak te-fa hna nih hi ni an zawh le hi ni nuamhnak an hmuh mi in Chinmi miphun hrinthlak kan si ti I hngalh thiam nak le Chinmi miphun tleihchannak dawtnak ttanpi ding ruahnak le sianlonak thinlung ngakchia nih an tthan pi khawhnak hnga an thinlung asersiam tu hna nizong ah siseh tihi biapi ngai in an ruah mi asi.
Cu caah hi February ni 20 cu Chin National Day Chinmi miphun tlau ti lo hmunh zungzalding ah lam a kanhruaimi ni ah an rak sermi ni hrim cu asi.
Cu chanlio democracy thimnak in ihruaiding bia anrak chahnak thawng in atuchan ah pumsa lei khuasaknakchung I-hruai nak ah siseh, biaknak lei I hruai nak:tahchunh nak ah:Minobu hruaitu thimnak, nubu thimnak, Krifa upa thimnak, ti bantuk tiang in Chin miphun kankhua saknak he tthentthiasm lo mi in mipi thimnak tuahmi democracy phung cu hmanlo awk ttha lo in kan vun hman cang. Cu tik ah Chinmiphun le democrscy phung ticu adangdang in akal thiam lo mi pakhat in kan vunruah le kanvun i-ngeih cang ti afianter ngaicang.
Cu ti Chinmikhuasaknak le democracy thimnakphung tthen thiam lo in kan vun ngeih mi nih Chinmi miphun khuasaknak nunning chung hrim zong ah democracy thimnak hmanlo tthalo in avun chuah ve mi nih February ni 20 kha Chinmiphunpi Ni ti min anrak peekmi hi an rakthiam khawh ning a dik tukmi asi,
Hikazon reltik ah “In the beginning was the word, and the word was with God, and the` word was God-A hram thawk ah bia aum; bia cu Pathian he a um I, bia cu Pathian asi” timi Bible cacang Johan han 1:1 bantuk khinrel awk ttha asi
Hi ni ah kanbiak micio sinkip ah Chinmi phun le Chinram le hi ChinmiphunNi a hmunh zungzalnak ding Chinmiphundih um nak in thla kan cam hrim ni zong asi .
By Pu Lian Uk
USA
(Lai Mi nih kan i ngeihchun kan pa a si.)
CND thawh keh ning a chanbia tawite:
Lairam hi pipu chan in mah le khua le khuatlang cio I-uknak kha bawichung nih roco in ichanh mi uknak in an rak tleih peng hna. Mirang holh in aristocracy uknakphung ti khawh mi asi. Mirangnih Chinmi pipu uknakphung kha aniam tuk in an rak hmuh hna ruanglong ah Chinram bawiuknakphung cu feudalism an rak ti ttheu khi asi .
Cu uknak phung in Chinram i-uk lio lingcing ah Mirang nih India ram le Kawlram an uk ciami ram hnihkarlak i-hlanh nak caah Chinram uktu bawi hna kha Chinramchung in lamsial naknawl peek ding anrak hal hna. Lairam uktu bawi Pu Con Bik te hna le bawidang nih lam sial naknawl an rakpe duh hna lo.
Cu ruangbik ah Mirang nih Chinram/Lairam an vun chimm. Laimi nih Mirang cu andir onh an doh ve hna. Mirang nih le Laimi kha fawite in an tei kho ti hna lo.
Cucaah Chin ramuktu bawi pawl kha nanmah le nan uktawn ningte in nan i uk tthan ko lai I, Mirang cu Ramukbawi hna cung in uktu an si ti hngalh nak ah ngunkhuai long nan peek lai timi bia nan hna atlak ah cun raldeih remnak kan tuah lai ti in Chinram uktubawi pawl kha bia an rak peek hna. Mirang peek mi bia cu Chin ram uktu bawi vialte an hna atla.
Cu caah Mirang le Chinram Uktu bawi pawl ralremdeihnak akhua kipn in an raktuah. Cu ral rem hnatlaknak bia cu Mirang nih Chin Hills Regulation 1896(Latlang uknak upadi 1896) tiah an ttial. Cu upadi ning in Chinram a uk lio mi bawichung nih peh te in hlan an uk tawnning te in Chinram cu Mirang kut toi ah ro ah I chanh in an uk tthan ve.
Chin ram cu Kawlmi ram, Kachinram, Shanram le adang Karenram, Kaya ram timi mi phun ram he kanramciote ah I-uknak zeimaw zat cio a ummi komh mi rambupi uknakphung(Federal) in Kawlram bupi (Union of Burma-Pyihtaung su Myanmar Naingan) ti min in I Uk cio awk Panglong ah aramcio ai awhtu uktu vialte nih Kawlmiram tel in 1947 February ni12 ni ah min an thut .Cu caah 1948 ah independence kan hung hmu tti dih hna.
Cu tik ah Independence hnu in Chinram uknakphung hi roco in bawi chung nih ichanh mi uknak phung Chinramuknak upadi 1896 kha maw kanpeh rih lai maw, mipi thimmi hruaitu nih ukmi democracy uknakphung ah maw kan thlen lai timi kong kha iceih ding arak si. Cukong ceih ding hrim ah Chinram kaa kip aiawh tu vialte Paletwa peng ramuk bawichung zong tel dih in tonnak ngan pi (Conference) kha Falamn khua 1948 February ni 20 ni ah cankarlakchung Chinram uknak atlaichungtu Chin Afairs Councuil nih an tuah.
Cu conference ahcun cunglei kanttialcang bantuk in ramuk bawitampi aa telmi zong nih ram uknak nawl bawichung nih ro in ichanh mi uknak phung hi chanhnu adon mi asi cangcaah mipi thimmi hruaitu hna nih ramuknak phung asimi democracy phung ah thlen ding an hna a tla ve. Cu caah bawichunghnatlaknak telhrim in mitam deuh hnatlaknak in Chinramcu mipi thim mi hruaitu nih uknak democracy phung ah thlen ding hnatlak nak 1948 Februaryni 20 ni ah bia an rak khiah.
Hi bawichung nih ro-in ichanh mi uknakphung in mipi thimmi hruaitu hna nih ramuknak tleih ding timi cu Bawichung pawlhnatla te asi ning tette alangh khawh ning:Ramuk bawipawl hi conference ah tampi ankaive I hi thlenak tuahding ramukbawi pawl hna tla te asi mi hi zei nih dah avun langhter rih kanti ah cun Ramukbawi vialte kha an uk mi hna zatlang mi an michia (Subjects) sin in kum ngachung maw kumhra chungmaw an hmuh ding khuachiah rawlrel le ngunkhuai caah a hlum in cozah nih pawnnak tangka anrakpeek dih hna.
Tahchunhnak ah Zahau le Hualngo khuatlang ukbawi Pu Thang Tin Lian(Pu Za Hre Lian apa) zong nih a uk mi hna zatlang michia(Subjects) sin in kumngachung maw kumhrachung maw an hmuh ding khuachiah rawlrel le ngun khuai zat he aa tluk kho ding an peekmi hna pawnnak (compensation) tangka cu Pu ThangTin Lian fapa pakhat asive mi Pu Ttial Dum nih apa ai-awh in arak chuah ti theihnak a um.Asilo ahcun asilo ning a ttialmi an hung umkho ko.
Pu Thang Tin Lian ukbawi hna chung bantuk in Tedim le Ton zaang peng hna Uk bawi Pu Pum Za Mang ai-awh zong in a roco tu nih cu pawnnaktangka cu an lak ve ti intheih a si. An uknak akau mi ukbawi veve an si caah an hmuh mi pawnnak tangka hi atlawm hrim lo ti asi.
Hipawnnaktangka ukbawi hna nih an lakmi cu roco in chanh mi uknakphung in mipithim mi hruaitu nih uknak democaracyphung lei lthlen nak kha ukbawi vialte nih kan hna atla ko ti an langh ter nak hrim cu asi.
Cu hnu ah Mipithim mihruaitu nih Chinram uknaktleih ding Falam Conference biachahnak cu an hna tlak caah Pu ThangTin Lian fapa pakhat asive mi Pu Za Hre Lian cu MP ah aa cuh I Falam mipi zatlang nih an rakthim I Chinram le Chinmikong ceih tu chin rammipi thimmi MP Chin Affairs Council 14 hnatlate in Minister of Chin Affairs Ministry ah an thim mi nih hi uknakphung thlennakruang ah Chinram bawi le zatlang michia(subjects) kar lak ah I ralnak le I entau nak hna hnawhnak zei hmanh bawichung nih siseh zatlang michia nih siseh an rak tuah lo i tluangte in an kap hnih hnatla lungtla veve in thlennak an tuah ti afiannak ngai asi fawn.
Chinram a uktu mirang Governor kha Chinram le Chinmiphun kong ruahnak petu Counsellor ah rak chiah mi Pu Vum Ko h\Hau hi Thuklai Bawifapa arak si. Mipi thim mi Chin Affairs Council thim hlan deuh ah can karlak ca dirh chung mi Chin Asffairs council ah hin Haka south can karlak MP mi anhmuh hlanah Pu Vum Ko Hau cu Hak peng Mp pakhat in arak tleih chung .
Culio ah thimhlanchung cankar lak Chin Affairs council hruaitu Chin Affairs Minister thimnak ah Bawilei ttang Pu Vum Ko Hau le zatlang lei ttang Vom Tu mawng pa hnih mee anrak icuh. Cu lio ah hin Haka peng Ukbawi vialte nih an ai aiawh in an thimmi asi ruang ah Panglong minthu mi Pu Kio Mang hi Haka ukbawi in Haka peng MP asi. Cu ruang ah 1947 Kawlrambupi uknak phunghram a ttialtuhna ak ram bupiphung hram a ttialmi ramhruaitu chungah arak itelve.
Cu lio ah bawilei ttang mi Vum Ko Hau mee peek deuh lo in zatlang chialei ttang Vom Tu Mawng tu mee ka rak peek deuh ti in achung bia Pu Kio Mang nih arak ka chimh bal. Cu pin ah, Falam conference ah mipi thimmi hruaitu nih uknak tleiding ti bia an chah hnu cun ram-ukbawi siruang in MP ka si hi sullam angei ti lo ti in Pu Kio Mang cu amahte in MP asi nakin achuak . Midikngaiasining fakawktlak hrim asi. Cuhnu ah mipithimmi hruaitu nih uknak tleih ding lei a ttangve mi tthiam Phaipha uk bawi fapa asive mi Pu Lian Tthum cu amah Pu Kio Mang zaka MP ah arak luh ning Pu Lian Tthum nih arakka chimhbal ve.
Pu Vum Ko Hau cu Pu Vomtu Maung he mipithimnak tuahhlan can karlak chung Chin minister rian ah thimnak arak icuh micu cu Mipinih thimnak tuah hlan can karlak chung Haka thlang lei MP asi nak arak tleih chung lio can a raksi ve. Pu Vomtu Mawng he minister ding mee an I cuh mi mee asungh hnu in zeihmanh hnahnawh nak biatamnak tuah ti lo,daite in in Embassodor rian nganpi ah arak I tthial in theih asi. Haka thlanglei MP ah cun Pu Sang Ning tu a hunglut tthan in theih asi. Angaite ah cun pengdangcu kantheihna lona in Haka MP tthing hna vialte hi hlanchanruahnakinkanttialhna ah cun Bawichunghrinthlak ti aaruatmi longte anrak si. Pu Ralhmung Nguntual bawichung, Pu Hrang Mang amahhrim hi TT.Faraw Cenhrang ukbawi, Pu Ro Thang Hlawnching bawi, Pu Hrang Nawl apa lei ah Zathang hrihhruai bawi, anu lei in Hripi bawihrin thlak, Pu MangTling Cinzah bawi, Paw Khuaming Tingsi bawi chung ti ban tuk in an si dih ko hna. Asina in roco in Bawichungnih ichanh mi uknakphung nakcun mipithimmi hruaitu hna nih uknakphung cu an I-thim deuh dih ko cuta!!.
Bawichung nih roco in ichanh mi uknakphung aristocracy in mipi nih thimmi hruaitu hna nih uknakphung Democracy lei athar in thlennak kong ah ram-ukbawi he ukmi zatlang michia lei he lungrual le lungtla te in an pawm tti dih mi a cung lei kan ttial bantuk in asi diam ko cang.Atu lio Chin National Day conglomh nak zungkhar ni kong ah bia ne athawh ter tthan duh mi nih a tu ah bawichung nih roco in uknak ichanh mi aristocracy phung cu hman tthan ding hi an mah bia-ne aphawk duh mi mi zeihmanh zong nih an duh kho ding uknakphung zong asi ti lo. Hnatla te cin ankhiichahmibia cio asi ruang ah hi kong biatam awk zeihmanh a umti lomi asi.Cu thilsi ninghrim cu democracy phungcu asi.
Cu Falam conference bia-khiah mi cherh chan in Chinram uk tu hna bawichung zaka ah a khua le akhuatlang tete in uktu khuabawi le an council le Khuatlang uktu Chairman le an khuatlang Council kha mipi nih thim mi uknak in Chin Special Division Act 1948 ti mi kha Kawlram bupi Parliamnent nih Chin Affairs Council hna tlaknak he upadi an ttial ttthan
Cucaah Chinram uknak tthing Chin Hills Regulation 1896 kha hmang ti lo in , Chin Special Division Act 1948 upadi kha Independence hnu Parliamentary democracy in Kawlrambupi uk liochanchung 1948 in 1962hnutlawmpal tiang hrawng cu khuatlang uknak phung cun Chinram chung ukdih arak si.Raljapukhnu ah cawiliamter mi bia pawl ceih tik ah Chin special division act cu hmanrih asi. Sualkeibia zong ah Chin SPECIALDIVISIONCHUNG NIG ZULH KHAWHMI CU ZULH ASINA IN KHUATLANG UKNAK CHAIRMAN le ancouncil kha Kawlralkapcozahnih anzlh tilo in ralkapbawinihanduh mipakha khuabawiah anriananpeeek hna.
Cu February ni 20 Chin National Day ti min in kawh ding bia a khiaktu hna cu mipi thimmi hruaitu um hlanchung Lairam uknak atlai le ahruai chung tu hna Lairam le Laimi kong a ceih khangtu Laimi Council pawl (Chin Affairis Council –Chin-ye-ya Council) an si.
Cu Chin Affairs Council mipi nih thimhlanchung ah Chin affairs council rian arak tlaichung tu hmasa bik Chin ram in Chin yeya council Chin affairs council hruaitu hmasa hna ah Pu Vomtu Mawng (Minister of Chin Affairs Ministry), Pu MangTtung Nung Parliamentary Secretary of Chin Affairs Ministry, le Pu Lian Tthum (Chairman or speaker) of Chin Affairs Council an rak si. Mipi nih thimnak an tuah hnu ah cu Chin Affairs council cu Chinram mipinih thimmi Union MP 14 an raksi.
February ni 20 ni kha “Chin Amyotha neh/ Chin National day /Laimiphunpi” ni ti in min an peek I Chinram chung ah zungkhar ni holiday ah hman khawh ding cu Kawlrambupi cozah nih hnatlakpi mi ni zong asi.
Zeicah dah February ni20thingmang ni hi Chinmipi kaakip aiawh tu mipi tonnak ngang pi conference ni ahcun an rsak tuah:. Pu Vomtu Mawng nih hin 1937 hlanhrawng hin “Chin amyotha nginguat ye Party-.Chin Unity Party” ti mi hi arak tuah thawk ni he siseh, cuhnuah Magwe ram tthen uktu Mirang Mangki attuan mi Kanpetlet ah uknak rian in khual avuntlawn lio ah Pu VomTuMawng hruainak in Mirang uknak kanduh ti lo vakir ko ti in Kanpetlet ah doh an rak au hnawh Cu tik ah Magwe Mangki pa cu Kawlkhua Saw khua ah an rak zam ter. Cu anrakzamter ni le ChinUnity Partyanrakdirhni hna tonhchunh khawh dik awk ni Feruary 20 ni Falam conference tuahdingni ah an rak khiah thingmangmi aruang cu arak si.
Hi Magwe Mangki Kanpetlet I doh an rak au hnawh nak kong hi Kawlram mipi nih an icawn dih cio suallai ti phan ah tadinca zong ah ttial lo ding le mizeihmanh nih hi kong mipi sin nan chim nan thanh lai lo timi hi Kawlramuktu Mirang cozahnih khapmi bia arak si..
Asina in UAung San nih Danuphiu khua ramkhelkong mipi sin ah bia achim lio ah hikong a phuan ti asi. Cu caah U Aung San cu tleihding asi i ramdang ah arak zam kha asi ti asi, Ramdang azamnak ah hoikom 30 hna timi “yebaw tung ceih” a va dirh I Kawlram dothlenak athawknak ti arak si. Curuang ah Kawlholh ah cun “Bamah ttaw-hlan-ye a sah Chintaung kah” tihi chim ttheu mi bia arak si in Ne Win chan Kwlcarel tangthum hrawng cauk ah ttial balmi arak um .
Falam khua mipi tonnak conference ni cu February ni 20 ah amah Pu Vomtu Mawng Chin Affairs Minister asi lio ve asi caah China Affairs Council zapi hna tlaknak in khiah mi cu arak si.
Zeicah dah February ni 20 Chin National Day ti min thing mang an peek: Kawlmiram le adangram pawlhe komh in rambupi dirh tti ding Panglong hna tlaknak in Independenvce ram vun si tik ah Chin ram cu Mirang uk chan hlan bantuk in amah ramte in aa uk mi ram asi ti lo. Miphun dangram he rambupi chungah ram kulh palkhat long in vun itel ding asi .Cu tik ah Chinmiphunnak mitam deuh le ahung cho deuh mi miphundangramkulh nun phung le holh te hna nih Chin miphun holh le nunphung kha duhsah tete in a vun chilh khawhnak lam a um ti kha cu chan lio Chinram hruai tu Pu Vomtu Mawng le aho hna nih siseh an hnu in a vun changtu hna Chinram hruaitu hna nih siseh an rak hmuh chung khawh.
Cu caah Falam ah tuah mi Conference February ni 20 cu Chinram kaa kip Chinmiphun ai-awh tu le ram uk bawi hna lung rual te iton tti mi bantuk hi Chin miphun chanbia ah hmasa bik lungrualnak hmuh ni zong as; Chin miphun khuasak tti nak kaakip ah rak hman rak zulh bal lo mi mipi thimmi hruaitu hna nih Chinram kha democracy phung in vun ukding bia khiah tti dih khawh cu Chinmi phun chanbia ah a um ballo mi a thar in a um mi democracy khuadei hmasat bik ni hrim zong asi.
Cu caah techin-fapar tiang in hi chan lio pipu hna hmun khat ah an lung aa rualmi bantuk lungrualnakpeh peng ding hngalh tthannak ni caah siseh law hi ni ruang ah Chinmi miphun vialte kan miphun ah aa khat mi kan simi lung rualnak um zung zal te seh tizong an rak ser hnawkchanmi ruahnak arak si.
Cun hini ah hin Chin miphun nunphunng thilrizeizong hmusak langhter nak tuahkhawhnaknican le Chinmi ca-holh tthanchoternak caah tuah mi ni si khawh nakle , hi lomnak ni can ah Kan miphun nunphung hla le lam zong langhter in lomhnak tuah nakcaah hi ni ah lamding sakding practice an tuah le an cawn mi nih kan miphun nunphung hman zungzal le lenh zungzal nak tha akan peetu asi lai ti hna kha an rak hmuh le anrakruahmi asi
Hini kan conglomh ding nuamhnak ni ah Chin miphun hrinthlak te-fa hna nih hi ni an zawh le hi ni nuamhnak an hmuh mi in Chinmi miphun hrinthlak kan si ti I hngalh thiam nak le Chinmi miphun tleihchannak dawtnak ttanpi ding ruahnak le sianlonak thinlung ngakchia nih an tthan pi khawhnak hnga an thinlung asersiam tu hna nizong ah siseh tihi biapi ngai in an ruah mi asi.
Cu caah hi February ni 20 cu Chin National Day Chinmi miphun tlau ti lo hmunh zungzalding ah lam a kanhruaimi ni ah an rak sermi ni hrim cu asi.
Cu chanlio democracy thimnak in ihruaiding bia anrak chahnak thawng in atuchan ah pumsa lei khuasaknakchung I-hruai nak ah siseh, biaknak lei I hruai nak:tahchunh nak ah:Minobu hruaitu thimnak, nubu thimnak, Krifa upa thimnak, ti bantuk tiang in Chin miphun kankhua saknak he tthentthiasm lo mi in mipi thimnak tuahmi democracy phung cu hmanlo awk ttha lo in kan vun hman cang. Cu tik ah Chinmiphun le democrscy phung ticu adangdang in akal thiam lo mi pakhat in kan vunruah le kanvun i-ngeih cang ti afianter ngaicang.
Cu ti Chinmikhuasaknak le democracy thimnakphung tthen thiam lo in kan vun ngeih mi nih Chinmi miphun khuasaknak nunning chung hrim zong ah democracy thimnak hmanlo tthalo in avun chuah ve mi nih February ni 20 kha Chinmiphunpi Ni ti min anrak peekmi hi an rakthiam khawh ning a dik tukmi asi,
Hikazon reltik ah “In the beginning was the word, and the word was with God, and the` word was God-A hram thawk ah bia aum; bia cu Pathian he a um I, bia cu Pathian asi” timi Bible cacang Johan han 1:1 bantuk khinrel awk ttha asi
Hi ni ah kanbiak micio sinkip ah Chinmi phun le Chinram le hi ChinmiphunNi a hmunh zungzalnak ding Chinmiphundih um nak in thla kan cam hrim ni zong asi .
By Pu Lian Uk
USA
(Lai Mi nih kan i ngeihchun kan pa a si.)
Lai Miphun Ni Tuanbia Tawi
Kawlram hi
Mirang sin in luatnak pek a si lai tiin Aung San le Attlee cu 1947 January thla
27thni ah lehhmah an rak thut. Cun Kawlram ah Parliament thimnak a
chuah hlan chung Members Of Constituent Assembly( 250 members ) ser a si lai icu
nih cun ram cu a hruai lai ti a si. Chinmi zong hi Kawlmi he hmuhkhat ah
luatnak kan lak ve tikah Cu Constituent Assembly ah minung 6,pengkhat in minung
pakhat cio thim in thlah an si hna i cucu Chin Affiars Council ( Chin Cozah )
tiah auh an si. Cu hna cu Vuanci ah Vuantu Maung ( Kanpalet ), Secretary ah
Capt. Mang Tung Nung (Tidim ), Chairman ah Lian Thum ( Halkha ), chungtel ah
Hlur Hmung ( Falam ), That Hlaing ( Paletwua ), Sang Ning ( Matupi) an si hna.
1950 kum October ni 9 ni tuahmi Chin Affiars Council meeting ah Chin Vuanci Vuantu Maung nih ( Chinmi hi miphun dang bantuk in, National Day timi hi kan ngeih ve a herh ) tiin biatung a dirh. Cu Biatung cu Pu Sang Ning, Capt. Mang Tung Nung hna nih an dirkamh. Council member dihlak nih an hna a tlak hnu ah atanglei ni,nithum lak ah aa tlak bik le atha bikmi Ni kha thim awk in, an iceih. Cu Ni hna cu, No.1. Chinram in Ramukbawi hna, Frontier Areas Committee of Enquiry nih Maymyo ah an auh hna i biahalnak an tuah ni (April 19, 1947), No.2. Chin mipi nih Falam ahDemocracy uknak phung kan ithim Ni ( February 20th 1948 ) No 3…. Chin Special Division Act an feh terni ( October 12th,1948 ) an si. Council upa hna nih Chinmi kan tuanbia kha kap tampi in an ceihhmai hnu ah, February 20th1948 ni a tha bik tiin bia an fun.A si nain Pu Sang Ning nih ( Februaty hi Matupi lei ah lo tuancan a si caah December thla a si loah Januarythla ah a tha deuh hnga maw ) tiah bia a vun chuah pi tikah Capt. Mang Tung Nung nih Chin National Day timi cu mipi he, puai bantuk in tuah awk ah tinhmi a si lo i a ulh in ulh awk ( Observe )a si ning a fian ter hnu ah Pu Sang Ning zong a hna a tla than ve i Chairman Pu Lian Thum nih ( 1948 February 20th 11:00 Am cu Chin National Day a si ) tiah a thanh.
1948 February 20thni Falam khua i Chinmi minung 5000 nih pumhnak meeting an tuahmi hi Chin National Day si teseh ti duhnak he tuahmi a rak si lo. Hi Meeting hi Chin Special Division pumpi komh meeting a si i nili chung ( February 19th, 20th, 21st, le 22nd )Meeting tuah a si. Nikhatnak ( 19th February ni ) ah Chinram caah Health, Education Transpot tibantuk kong ceihhmai chimrelnak a si i nihnihnak ( 20th February ni ) ah Chinram ah zeibantuk uknak phung dah kan hman lai timi kong ceihhmai a si. Mipi nih zapi nih uktu thimnak phung, Democracy phung kan hman lai tiin bia an khiah.
Cu bantuk in zapi thimnak Democracy phung an ithimnak cu lakhruak in a chuakmi biakhiahnak a si lo. Tuanbia saupi a ngeimi a si. Tahchunnak ah,Mirang nih Chinram uknak caah “ The Chin Hills Regulation Act timi hi, August 29th,1896 ni ah a rak ser ko nain, pengkhat le pengkhat Ukning phung a dangdang cio in a rak hman. Tahchunnak ah Kanpalet peng ah Chawng-Uk timi Mirang nih aduh mi poh kha uktu ah a chiah hna, Matupi peng cheukhat hmun ah mirum poh kha uktu bawi ah chiah a si. Chaklei Chinram ah Ramukbawi, Roco uknak phung hman a si fon. Cu bantuk cun akhat lomi phung in Mirang nih Chinram kha kum 50 reng lo a rak uk. Cu long siloin Mirang nih a sermi phung, Ramukbawi hna kha mipi nih kumkhat nikhat, a cheu hmun ah nihnih, a lak in raintuan piak, Cozah riantuan hna a lak in kuli phorh piak, a lak in thing awn piak, Ramukbawi hna kha, Mipi nih, kumkhat lorawl pungkhat cio pek, Sakah tik zong ah Saliang, Savang tibantuk Ramuk bawi pek, tibantuk uknak phung kha mipi nih an duh lo caah Chinram hmun kip ah hnahnawhnak a chuak (Tahchunnak ah Thantlangpeng, Farrawn meeting ( Minung 30, 1947 September), Hriangkhan Meeting ( khua 60,minung 300 ), Halkha Thawnginn ( minung 600 buaibainak), Falam District Council (September 1947, Minung 200 ), Tedim peng ah Zo, Thado hna nih Kamhaubawi sin in luat awk ah 1946-47 hrawng buaibainak, Falam peng cheukhat, Lusei lei an zamnak, Kanpalet lei ah Chin Hills Union Organization buaibainak )tibantuk in hmunkip pengkip ah a kumkum in hnahnawhnak tampi a rak um cang. Cu long siloin Frontier Areas Committee of Enguiry nih Chin Ramukbawi pawl Maymyo ah ( 19th-20th, April, 1947 ) a ton lio hna zong ah uknak phung a khat lomi an hman caah hlathlai a herh tiin remark an tial, tibantuk a ruang tampi a um. Tedim peng zong ah hnahmawhnak a tam tuk caah Tedim Ramukbawi hna cu an kong lam chim awkah Rangoon ah an kal. January 19th,1948 ni ah, Excutive Committee aiawh in, Foreign Minister, Finance Minister, Home Minister le Chin Minister hna nih Tedim in a ra mi Ramukbawi hna cu hmunkhat ah an ton hna. Cu bantuk in hnahnawhnak hi Chinram pumpaluk ah a um caah cu Committee nih, Inguiry Committee tuah in Chinram ah hlathlai a herh hrim tiin bia an fun. Cu biafun mi cu Chin Vuanci Vuantu Maung nih January 28th,1948 ni tuahmi Kawlram Vuanci meeting ah a chuah pi. Vuanci meeting ah hnatlaknak an tuah hnu ah Hlathlaitu Commission pakhat kha 1948 Febuary 4th ni ah ser a si. Cu Commission ah Hotu ah Chin Vuanci Vuantu Maung, Secretary ah U Thein Maung( Commissioner Frontier Areas Administration ), le U Soe Win( Retired Education Officer ) an si. Hi Commission hi 12th February,1948 ah Tedim, 17th February,1948 ah Falam, Cun Halkha, Syzin , Kanpelat tibantuk in a pengpeng in ni dangdang ah phu 10 in an ton hna. Cu hnu ah Chin Special Division Tlangkulh Meeting cu, 19th February in 22th February tiang nili chung, Falam khua ah tuah a si. Hi Falam khua meeting ah hin cun Kawlram President Soa Shwe Thaike zong Observer in a rak itel ve. 19th Februaryni ah Chinram caah Education, Health, tibantuk chimrelnak an tuah. Nihnihnak, 20thFebruary 1948 ni ah, Chinmi nih zeibantuk uknak phung dah kan hman lai ti mi bia ceih a si iMipi thimnak phung, Democracy phung, kan duh tiin biakhiahnak an tuah. Cu zawn te cu Chinmi nih kanmah kan kong kanmah tein khuakhan lairelnak nawl ( Self Derermination Power ) kan ngeihnak a langhnak a si. Cu long siloin hlathlaitu Commission nih Chinram chung Vuanthawk pohpoh kha 26th February 1948 ni ah Meeting an auh hna i pengkip in Chinmipi an lungput le thil umtuning zong an hlathlai rih. Cu hnu ah Commission nih ( Chimmi nih Democracy phung an ihamnak,Ramukbawi le Chawnguk pawl kha compensation pek awk an lung a tlinnak ) report ca cu, 30th September,1948 ni ah Vuanci zung ( Cabinet)ah an pek.Cu bantuk in Chinmi nih, Democracy phung kan ithim ni, Feb. 20th 1948 ni cu Chin Affiars Council nih, 1950 kum October 9th ni ah Chin National Day tiin biakhiahnak an tuah hnu ah Chinmi nih CND timi hi kan ngei ve.
A hmaisabik Chin Natioal Day cu 1951 kum ah Mindat khua ah tuah a si. Cu puai ah Kawlram Prime Minister U Nu, Karen Vuanci Mahn Ba Saing, Pithezi le Tatanazi Vuanci Zung Secretary Thakhin Thar Khin, Tit-taw Vuanci zung in Situ U Hman, Shan State Secretary U Aung Baw, hna nih an mipum in an rak tel pi hna. Kawlram President, Shan Vuanci, Kachin Vuanci, Kayah Vuanci hna sin in upat peknak cakuat zong rel a si. Cu bantuk cun avuikhat nak Chin Natioal Day cu Kawlram chung ummi miphunkip hna le, nawlngeihnak a sang bikmi hna nih an raktheihhngalh .
A vuihnihnak Kawlram Parliament thimnak cu 1956 ah tuah a si. Chinram ah Phahsahbalah Party nih Parliament Thutdan 14 chung ah 12 an hmuh caah Phahsahbalah cu Chin Cozah an cang. Hotu Pu Za Hre Lian cu avuihnihnak Chin Vuanci a hmu than. Phahsahbalah Chin Cozah nih, a vuikhatnak Chin Parliament pumhnak cu 1956 July thla ah an tuah. Cu pumhnak ah Phahsahbalah MP Pu Thang Lian nih, Chin National Day hrawh awk in biatung a dirh i Phahsahbalah MP Pu Sang Ning nih a dirkamh. Phahsahbalah Party a si lomiMP Pu Ro Thang le MP Pu Hrang Nawl nih fak piin an el nain Me an thlak tikah me 12 le me 2 in an sungh caah, cu ni ah cun Chin Natial Day cu Phahsahbalah Chin Cozah nih an thih ter. Cu kum 1956 December thla ni 4 ni ah Vuanci Pu Za Hre Lian le Phahsahbalah Party nih Halkha khua ah Pangpar Puai tiin Chinram ah a um bal lomi puai an tuah. Cu cawlcanghnak cu adik lo ti langhter nak ah, CNO Party a si mi Pu Vuantu Maung, Capt. Mang Tung Nung le Pu Hrang Nawl hna nih, 1957 February 20th ni ah Tidim khua ah anmah CNO party long in Chin National Day cu an tuah ve.
1958 January 23th ni ah Pu Hrang Nawl cu MP sinak in phuah a rak si. Cu caah Chin Parliament ah MP 13 long an tang. 1958 kum ah,Kawlram Phahsahbalah Party phuhnih ah a then tikah Chinram zong ah phuhnih ah an ithen ve. An pahnih in MP 6 veve long an si tikah Chin Cozah an tling ti lo. Cu caah Independence MP Pu Ro Thang kha an phuhnih in an sawm veve. Athiang Phahasabalah nih Chin Vuanci in bia an kam. Ti-me Phahsabalah nih Pu Thang Lian hi Vuanci kianh awk in an rak nawl. Pu Ro Thangnih fak piin a tuaktan hnu ah, Pu Thang Lian nih Chin National Day hi ka nun ter than lai tiah lehhmah a thut ah cun Chin Vuanci cu ka kianh lai i nanmah Ti-me Phahsahbalah me kan pek hna lai, tiah a ti hna. An hna a tlak caah MP 5 hmai ah Pu Thang Lian nih lehhmah a thut. Pu Thang Lian bia aa kamnak le lehhmah a thutnak cuKawlram pumpi theih in 1958 Novenber 12th ni, The Nation Tadinca ah an chuah. Cu ticun Ti-me Phahsahbalah cu Chin Cozah ah an chuak. Ti-me Phahsahbalah Chin Cozah nih cun Parliament pumhnak an vun tuah i Vuanci Thang Lian nih MP Shien Thang kha , Pangpar puai thih ter in Chin National Day nun ter than awk ah biatung a dirh ter. Me tam deuh hna tlak a si caah Chin National Day hi a nung than cang tiah Secretary Ro Thang nih a thanh.
Kumthum chung a thi cia mi Chin National Day cu 1959 February 20th ni ah Chin Parliament min in Rangoon Windamare ah an tuah than. Halkha khua in Fang zupi 10, peng le To he, Lailaam lam tu ding ah ngaknu 11 le tlangval 11 an cah hna. Cu puai ah President Saw Swe Thaike le ramdang Ambassador cheukhat nih an lawmh pi ve hna. Cun Vuanci Thang Lian nih Cabinet ah a chuah pi i Cabinet nih an hna atlak hnu ah Kawlram Parliament pi pumhnak ah Burma Gazetted Holiday si awk in bia an rak khiah. Parliament biakhiahnak hi President nih lehhmah a thut hnu long ah Upadi ah a cang. A si nain zeiruang ah dah Chin National Day hi Upadi tiang a phak lo tihi nihin ni tiang theihnak a um kho rih lo. Ruah awklen a ummi cu, 1958 October 31stni in 1960 April 4th ni tiang General Ni Vun kha Kawlram Vuancichuk a rak si tikah hi he hin pehtlaihnak a um hnga maw tiin ruah len awk in a um.
A vuithumnak Kawlram Parliament thimnak cu 1960 February thla ah tuah a si. Chinram ah Parliament Thutdan 14 chung ah A thiang Phahsabalah nih thutdan 5, Ti-me Phahsabalah nih thutdan 5 veve an si than rih i Cozah an tling kho lo. Cu caah CNO kha Athiang Phahasahbalah nih an sawm hna i CNO thutdan 3 he, A thiang phahsahbalah nih,Thutdan 8 an ngeih caah Chin Cozah an cang Pu Za Hre Lian cu Chin Vuanci a hmu than iSecretary, Chairman le Vice Chairman vialte cu CNO nih an tleih dih. CNO bawmhnak in Pu Za Hre Lian cu Vuanci a hmuh than caah CNO bia el ngam lo ruang ah Chin National Day kha Falam ah 1961 February 20th ah a tuah pi than hna. Kawlram Vuancichuk U Nu le afanu, US Ambassodor Mr. Snow hna nih an rak tel pi ve hna.
Tawhlanzi Cozah chan 1966 kum ah Ralkap uktu hna nih Chin National Day kha Chin Special Division Day tiah thlen awk an rak izuam. Chin Upa tampi nih fak piin an rak el. Chin National Day caah Pa can a simi Pu Vuantu Maung zong Halkha ah a ra i fianternak tampi a tuah. A kir lei ah Motor Accident in a thih caah Chinmi tampi an lung a suk dih. Chinmi sin in duh lonak a langh tuk tikah Tawhlanzi Cozah lei in Chin National Day tiin an pom than i Natioanl Day tiin a min a hmun than.
Mahsahlah Cozah tuahmi Burma Constitution (1974 ) ah Chinram kha Chin State tiah January 4th,1974 ni in auh a si. Ralkap cozahnih Chin miphun hi hloh a duh caah National timi biafang hman khawh lo nak kha a phunphun in a kawl. Cu caah Chin National Day kha Chin State Day tiah nan auh lai tiin 1986 kum in fak piin Chinmi hna sin ahnawl a chuah i nihin ni tiang, hmunkip, pengkip le caankip ah hnahnawhnak harnak tampi a pek lengmang. A si nain Chimmi hna nih kan thutdirnak hmunhma poh in Chin National Day cu, theihhngalh than lengmng a si caah kan miphun caah ruahchannak tampi a um tihi kan tuanbia ah a lang.
Cu ticun Chin National Day cu, Chinmi caah, lungkhat thinkhat le lungrual tein khua khannak ( Unity ), Kanmah kong kanmah duhning in khuakhannak nawl kan ngeihnak ( Self Determination Right ), Kan miphun hmelchungnak ( Identity ), le Miphun dawtnak le tanhnak lungthin a langh ternak ( Nationalism ) a si tihi zungzal in theihpeng awk ah forh duhmi cu a si.
Kaa lawm.
By Lian Cin
( 02/17/2011 )
1950 kum October ni 9 ni tuahmi Chin Affiars Council meeting ah Chin Vuanci Vuantu Maung nih ( Chinmi hi miphun dang bantuk in, National Day timi hi kan ngeih ve a herh ) tiin biatung a dirh. Cu Biatung cu Pu Sang Ning, Capt. Mang Tung Nung hna nih an dirkamh. Council member dihlak nih an hna a tlak hnu ah atanglei ni,nithum lak ah aa tlak bik le atha bikmi Ni kha thim awk in, an iceih. Cu Ni hna cu, No.1. Chinram in Ramukbawi hna, Frontier Areas Committee of Enquiry nih Maymyo ah an auh hna i biahalnak an tuah ni (April 19, 1947), No.2. Chin mipi nih Falam ahDemocracy uknak phung kan ithim Ni ( February 20th 1948 ) No 3…. Chin Special Division Act an feh terni ( October 12th,1948 ) an si. Council upa hna nih Chinmi kan tuanbia kha kap tampi in an ceihhmai hnu ah, February 20th1948 ni a tha bik tiin bia an fun.A si nain Pu Sang Ning nih ( Februaty hi Matupi lei ah lo tuancan a si caah December thla a si loah Januarythla ah a tha deuh hnga maw ) tiah bia a vun chuah pi tikah Capt. Mang Tung Nung nih Chin National Day timi cu mipi he, puai bantuk in tuah awk ah tinhmi a si lo i a ulh in ulh awk ( Observe )a si ning a fian ter hnu ah Pu Sang Ning zong a hna a tla than ve i Chairman Pu Lian Thum nih ( 1948 February 20th 11:00 Am cu Chin National Day a si ) tiah a thanh.
1948 February 20thni Falam khua i Chinmi minung 5000 nih pumhnak meeting an tuahmi hi Chin National Day si teseh ti duhnak he tuahmi a rak si lo. Hi Meeting hi Chin Special Division pumpi komh meeting a si i nili chung ( February 19th, 20th, 21st, le 22nd )Meeting tuah a si. Nikhatnak ( 19th February ni ) ah Chinram caah Health, Education Transpot tibantuk kong ceihhmai chimrelnak a si i nihnihnak ( 20th February ni ) ah Chinram ah zeibantuk uknak phung dah kan hman lai timi kong ceihhmai a si. Mipi nih zapi nih uktu thimnak phung, Democracy phung kan hman lai tiin bia an khiah.
Cu bantuk in zapi thimnak Democracy phung an ithimnak cu lakhruak in a chuakmi biakhiahnak a si lo. Tuanbia saupi a ngeimi a si. Tahchunnak ah,Mirang nih Chinram uknak caah “ The Chin Hills Regulation Act timi hi, August 29th,1896 ni ah a rak ser ko nain, pengkhat le pengkhat Ukning phung a dangdang cio in a rak hman. Tahchunnak ah Kanpalet peng ah Chawng-Uk timi Mirang nih aduh mi poh kha uktu ah a chiah hna, Matupi peng cheukhat hmun ah mirum poh kha uktu bawi ah chiah a si. Chaklei Chinram ah Ramukbawi, Roco uknak phung hman a si fon. Cu bantuk cun akhat lomi phung in Mirang nih Chinram kha kum 50 reng lo a rak uk. Cu long siloin Mirang nih a sermi phung, Ramukbawi hna kha mipi nih kumkhat nikhat, a cheu hmun ah nihnih, a lak in raintuan piak, Cozah riantuan hna a lak in kuli phorh piak, a lak in thing awn piak, Ramukbawi hna kha, Mipi nih, kumkhat lorawl pungkhat cio pek, Sakah tik zong ah Saliang, Savang tibantuk Ramuk bawi pek, tibantuk uknak phung kha mipi nih an duh lo caah Chinram hmun kip ah hnahnawhnak a chuak (Tahchunnak ah Thantlangpeng, Farrawn meeting ( Minung 30, 1947 September), Hriangkhan Meeting ( khua 60,minung 300 ), Halkha Thawnginn ( minung 600 buaibainak), Falam District Council (September 1947, Minung 200 ), Tedim peng ah Zo, Thado hna nih Kamhaubawi sin in luat awk ah 1946-47 hrawng buaibainak, Falam peng cheukhat, Lusei lei an zamnak, Kanpalet lei ah Chin Hills Union Organization buaibainak )tibantuk in hmunkip pengkip ah a kumkum in hnahnawhnak tampi a rak um cang. Cu long siloin Frontier Areas Committee of Enguiry nih Chin Ramukbawi pawl Maymyo ah ( 19th-20th, April, 1947 ) a ton lio hna zong ah uknak phung a khat lomi an hman caah hlathlai a herh tiin remark an tial, tibantuk a ruang tampi a um. Tedim peng zong ah hnahmawhnak a tam tuk caah Tedim Ramukbawi hna cu an kong lam chim awkah Rangoon ah an kal. January 19th,1948 ni ah, Excutive Committee aiawh in, Foreign Minister, Finance Minister, Home Minister le Chin Minister hna nih Tedim in a ra mi Ramukbawi hna cu hmunkhat ah an ton hna. Cu bantuk in hnahnawhnak hi Chinram pumpaluk ah a um caah cu Committee nih, Inguiry Committee tuah in Chinram ah hlathlai a herh hrim tiin bia an fun. Cu biafun mi cu Chin Vuanci Vuantu Maung nih January 28th,1948 ni tuahmi Kawlram Vuanci meeting ah a chuah pi. Vuanci meeting ah hnatlaknak an tuah hnu ah Hlathlaitu Commission pakhat kha 1948 Febuary 4th ni ah ser a si. Cu Commission ah Hotu ah Chin Vuanci Vuantu Maung, Secretary ah U Thein Maung( Commissioner Frontier Areas Administration ), le U Soe Win( Retired Education Officer ) an si. Hi Commission hi 12th February,1948 ah Tedim, 17th February,1948 ah Falam, Cun Halkha, Syzin , Kanpelat tibantuk in a pengpeng in ni dangdang ah phu 10 in an ton hna. Cu hnu ah Chin Special Division Tlangkulh Meeting cu, 19th February in 22th February tiang nili chung, Falam khua ah tuah a si. Hi Falam khua meeting ah hin cun Kawlram President Soa Shwe Thaike zong Observer in a rak itel ve. 19th Februaryni ah Chinram caah Education, Health, tibantuk chimrelnak an tuah. Nihnihnak, 20thFebruary 1948 ni ah, Chinmi nih zeibantuk uknak phung dah kan hman lai ti mi bia ceih a si iMipi thimnak phung, Democracy phung, kan duh tiin biakhiahnak an tuah. Cu zawn te cu Chinmi nih kanmah kan kong kanmah tein khuakhan lairelnak nawl ( Self Derermination Power ) kan ngeihnak a langhnak a si. Cu long siloin hlathlaitu Commission nih Chinram chung Vuanthawk pohpoh kha 26th February 1948 ni ah Meeting an auh hna i pengkip in Chinmipi an lungput le thil umtuning zong an hlathlai rih. Cu hnu ah Commission nih ( Chimmi nih Democracy phung an ihamnak,Ramukbawi le Chawnguk pawl kha compensation pek awk an lung a tlinnak ) report ca cu, 30th September,1948 ni ah Vuanci zung ( Cabinet)ah an pek.Cu bantuk in Chinmi nih, Democracy phung kan ithim ni, Feb. 20th 1948 ni cu Chin Affiars Council nih, 1950 kum October 9th ni ah Chin National Day tiin biakhiahnak an tuah hnu ah Chinmi nih CND timi hi kan ngei ve.
A hmaisabik Chin Natioal Day cu 1951 kum ah Mindat khua ah tuah a si. Cu puai ah Kawlram Prime Minister U Nu, Karen Vuanci Mahn Ba Saing, Pithezi le Tatanazi Vuanci Zung Secretary Thakhin Thar Khin, Tit-taw Vuanci zung in Situ U Hman, Shan State Secretary U Aung Baw, hna nih an mipum in an rak tel pi hna. Kawlram President, Shan Vuanci, Kachin Vuanci, Kayah Vuanci hna sin in upat peknak cakuat zong rel a si. Cu bantuk cun avuikhat nak Chin Natioal Day cu Kawlram chung ummi miphunkip hna le, nawlngeihnak a sang bikmi hna nih an raktheihhngalh .
A vuihnihnak Kawlram Parliament thimnak cu 1956 ah tuah a si. Chinram ah Phahsahbalah Party nih Parliament Thutdan 14 chung ah 12 an hmuh caah Phahsahbalah cu Chin Cozah an cang. Hotu Pu Za Hre Lian cu avuihnihnak Chin Vuanci a hmu than. Phahsahbalah Chin Cozah nih, a vuikhatnak Chin Parliament pumhnak cu 1956 July thla ah an tuah. Cu pumhnak ah Phahsahbalah MP Pu Thang Lian nih, Chin National Day hrawh awk in biatung a dirh i Phahsahbalah MP Pu Sang Ning nih a dirkamh. Phahsahbalah Party a si lomiMP Pu Ro Thang le MP Pu Hrang Nawl nih fak piin an el nain Me an thlak tikah me 12 le me 2 in an sungh caah, cu ni ah cun Chin Natial Day cu Phahsahbalah Chin Cozah nih an thih ter. Cu kum 1956 December thla ni 4 ni ah Vuanci Pu Za Hre Lian le Phahsahbalah Party nih Halkha khua ah Pangpar Puai tiin Chinram ah a um bal lomi puai an tuah. Cu cawlcanghnak cu adik lo ti langhter nak ah, CNO Party a si mi Pu Vuantu Maung, Capt. Mang Tung Nung le Pu Hrang Nawl hna nih, 1957 February 20th ni ah Tidim khua ah anmah CNO party long in Chin National Day cu an tuah ve.
1958 January 23th ni ah Pu Hrang Nawl cu MP sinak in phuah a rak si. Cu caah Chin Parliament ah MP 13 long an tang. 1958 kum ah,Kawlram Phahsahbalah Party phuhnih ah a then tikah Chinram zong ah phuhnih ah an ithen ve. An pahnih in MP 6 veve long an si tikah Chin Cozah an tling ti lo. Cu caah Independence MP Pu Ro Thang kha an phuhnih in an sawm veve. Athiang Phahasabalah nih Chin Vuanci in bia an kam. Ti-me Phahsabalah nih Pu Thang Lian hi Vuanci kianh awk in an rak nawl. Pu Ro Thangnih fak piin a tuaktan hnu ah, Pu Thang Lian nih Chin National Day hi ka nun ter than lai tiah lehhmah a thut ah cun Chin Vuanci cu ka kianh lai i nanmah Ti-me Phahsahbalah me kan pek hna lai, tiah a ti hna. An hna a tlak caah MP 5 hmai ah Pu Thang Lian nih lehhmah a thut. Pu Thang Lian bia aa kamnak le lehhmah a thutnak cuKawlram pumpi theih in 1958 Novenber 12th ni, The Nation Tadinca ah an chuah. Cu ticun Ti-me Phahsahbalah cu Chin Cozah ah an chuak. Ti-me Phahsahbalah Chin Cozah nih cun Parliament pumhnak an vun tuah i Vuanci Thang Lian nih MP Shien Thang kha , Pangpar puai thih ter in Chin National Day nun ter than awk ah biatung a dirh ter. Me tam deuh hna tlak a si caah Chin National Day hi a nung than cang tiah Secretary Ro Thang nih a thanh.
Kumthum chung a thi cia mi Chin National Day cu 1959 February 20th ni ah Chin Parliament min in Rangoon Windamare ah an tuah than. Halkha khua in Fang zupi 10, peng le To he, Lailaam lam tu ding ah ngaknu 11 le tlangval 11 an cah hna. Cu puai ah President Saw Swe Thaike le ramdang Ambassador cheukhat nih an lawmh pi ve hna. Cun Vuanci Thang Lian nih Cabinet ah a chuah pi i Cabinet nih an hna atlak hnu ah Kawlram Parliament pi pumhnak ah Burma Gazetted Holiday si awk in bia an rak khiah. Parliament biakhiahnak hi President nih lehhmah a thut hnu long ah Upadi ah a cang. A si nain zeiruang ah dah Chin National Day hi Upadi tiang a phak lo tihi nihin ni tiang theihnak a um kho rih lo. Ruah awklen a ummi cu, 1958 October 31stni in 1960 April 4th ni tiang General Ni Vun kha Kawlram Vuancichuk a rak si tikah hi he hin pehtlaihnak a um hnga maw tiin ruah len awk in a um.
A vuithumnak Kawlram Parliament thimnak cu 1960 February thla ah tuah a si. Chinram ah Parliament Thutdan 14 chung ah A thiang Phahsabalah nih thutdan 5, Ti-me Phahsabalah nih thutdan 5 veve an si than rih i Cozah an tling kho lo. Cu caah CNO kha Athiang Phahasahbalah nih an sawm hna i CNO thutdan 3 he, A thiang phahsahbalah nih,Thutdan 8 an ngeih caah Chin Cozah an cang Pu Za Hre Lian cu Chin Vuanci a hmu than iSecretary, Chairman le Vice Chairman vialte cu CNO nih an tleih dih. CNO bawmhnak in Pu Za Hre Lian cu Vuanci a hmuh than caah CNO bia el ngam lo ruang ah Chin National Day kha Falam ah 1961 February 20th ah a tuah pi than hna. Kawlram Vuancichuk U Nu le afanu, US Ambassodor Mr. Snow hna nih an rak tel pi ve hna.
Tawhlanzi Cozah chan 1966 kum ah Ralkap uktu hna nih Chin National Day kha Chin Special Division Day tiah thlen awk an rak izuam. Chin Upa tampi nih fak piin an rak el. Chin National Day caah Pa can a simi Pu Vuantu Maung zong Halkha ah a ra i fianternak tampi a tuah. A kir lei ah Motor Accident in a thih caah Chinmi tampi an lung a suk dih. Chinmi sin in duh lonak a langh tuk tikah Tawhlanzi Cozah lei in Chin National Day tiin an pom than i Natioanl Day tiin a min a hmun than.
Mahsahlah Cozah tuahmi Burma Constitution (1974 ) ah Chinram kha Chin State tiah January 4th,1974 ni in auh a si. Ralkap cozahnih Chin miphun hi hloh a duh caah National timi biafang hman khawh lo nak kha a phunphun in a kawl. Cu caah Chin National Day kha Chin State Day tiah nan auh lai tiin 1986 kum in fak piin Chinmi hna sin ahnawl a chuah i nihin ni tiang, hmunkip, pengkip le caankip ah hnahnawhnak harnak tampi a pek lengmang. A si nain Chimmi hna nih kan thutdirnak hmunhma poh in Chin National Day cu, theihhngalh than lengmng a si caah kan miphun caah ruahchannak tampi a um tihi kan tuanbia ah a lang.
Cu ticun Chin National Day cu, Chinmi caah, lungkhat thinkhat le lungrual tein khua khannak ( Unity ), Kanmah kong kanmah duhning in khuakhannak nawl kan ngeihnak ( Self Determination Right ), Kan miphun hmelchungnak ( Identity ), le Miphun dawtnak le tanhnak lungthin a langh ternak ( Nationalism ) a si tihi zungzal in theihpeng awk ah forh duhmi cu a si.
Kaa lawm.
By Lian Cin
( 02/17/2011 )